ไบโพลาร์ (Bipolar Disorder) โรคอารมณ์สองขั้ว คืออะไร? มีอาการอย่างไร?

โรค ไบโพลาร์ หรือ อารมณ์สองขั้ว คือโรคที่ผู้ป่วยมีความผิดปกติทางอารมณ์อย่างหนึ่ง โดยจะมีการแสดงออกทางอารมณ์ 2 แบบ เปลี่ยนแปลงไปมาสลับกัน ระหว่างอารมณ์พลุ่งพล่านฟุ้งเฟ้อ มีความสุข (mania) สลับกับอารมณ์ซึมเศร้า (depression) มากผิดปกติ ซึ่งเป็น 2 ขั้วที่ตรงข้ามกัน โดยอาการในแต่ละช่วงอาจเป็นอยู่นานเป็นสัปดาห์ หรือหลาย ๆ เดือนก็ได้ ซึ่งอาการเหล่านี้จะส่งผลกระทบต่อการดำเนินชีวิตของผู้ป่วยทั้งในด้านการงาน การประกอบอาชีพ ความสัมพันธ์กับบุคคลอื่น และการดูแลตนเองอย่างมาก ทำให้ไม่สามารถดำเนินชีวิตประจำวันได้อย่างเป็นปกติ

• โรคนี้มีความชุกประมาณร้อยละ 1 ในผู้ใหญ่
• พบในผู้หญิงและผู้ชายเท่าๆ กัน
• ประมาณร้อยละ 20 ของผู้ป่วยเริ่มมีอาการระหว่างอายุ 15-19 ปี
• องค์การอนามัยโลกก็ได้ระบุว่า โรคนี้เป็นโรคที่ก่อให้เกิดความสูญเสียเนื่องจากการเจ็บป่วยหรือความพิการ อันดับที่ 6 ของโลก และยังพบอีกว่า 1 ใน 5 ของผู้ป่วยฆ่าตัวตายสำเร็จ
• โรคไบโพลาร์ ถือเป็นโรคที่มีการดำเนินโรคในระยะยาวเรื้อรัง และเป็นโรคที่มีโอกาสกลับเป็นซ้ำได้สูง ประมาณ 70-90%

ปัจจุบันเชื่อว่าโรคไบโพลาร์เกิดได้จากหลายสาเหตุ เช่น

• พันธุกรรมที่ผิดปกติ ทั้งที่เกิดจากการถ่ายทอดจากบรรพบุรุษ และเกิดใหม่ช่วงเป็นทารกในครรภ์ เนื่องจากพบว่าผู้ที่มีบุคคลในครอบครัวป่วยด้วยโรคนี้หรือโรคทางจิตเวชอื่นๆ จะมีโอกาสเป็นโรคไบโพลาร์มากกว่าคนทั่วไป
• เกิดจากการทำงานที่ผิดปกติของสมองโดยมีสารสื่อประสาทที่ไม่สมดุล มีสารเคมีบางอย่างในสมองผิดปกติไป
• จากสภาพแวดล้อมของผู้ป่วย เช่น การเลี้ยงดูในวัยเด็ก หรือความเครียดในชีวิตประจำวันที่กระตุ้นให้โรคแสดงอาการ
• เกิดจากโรคบางอย่าง เช่น ความผิดปกติของไทรอยด์ฮอร์โมน

• ระยะซึมเศร้า (major depressive episode)

ผู้ป่วยจะรู้สึกเบื่อหน่ายไปหมด ไม่เพลินใจไปหมด อารมณ์อ่อนไหวง่าย ร้องไห้ง่าย ทนเสียงดังไม่ได้ ไม่อยากพบใครหรือไม่อยากทำอะไร ถ้าเบื่อมากอาหารการกินก็ไม่สนใจ น้ำหนักลด นั่งเฉยๆ นานเป็นชั่วโมง ใจลอยหลงๆ ลืมๆ ไม่มั่นใจ ตัดสินใจไม่ได้ คิดว่าตนเองเป็นภาระ และหากมีอาการหนักจะถึงขั้นฆ่าตัวตาย

• ระยะพลุ่งพล่านฟุ้งเฟ้อ (manic episode)

ผู้ป่วยจะรู้สึกมีความสุขมาก ร่าเริง เบิกบานใจ หรือหงุดหงิดก็ได้ อารมณ์จะเปลี่ยนแปลงง่าย มีความมั่นใจในตัวเองมาก รู้สึกว่าตัวเองเก่ง พูดมาก คล่องแคล่ว ทักทายคน พูดเสียงดัง ขาดความยับยั้งชั่งใจ แต่งตัวแปลกๆ ใช้จ่ายเงินสิ้นเปลือง ไม่คิดถึงกฎเกณฑ์ของสังคม พลุ่งพล่าน หากถูกห้ามปรามหรือขัดขวางในสิ่งที่ต้องการจะหงุดหงิด ฉุนเฉียว นอนดึก ความต้องการนอนลดลง เช่น ได้นอนแค่ 3 ชั่วโมงก็รู้สึกว่าเพียงพอแล้ว

• อาการไบโพลาร์ในระยะซึมเศร้า จะเกิดขึ้นอย่างช้าๆ โดยไม่มีสาเหตุ หรือบางทีอาจเกี่ยวข้องกับความเครียด เช่น สอบตก เปลี่ยนงาน จะเศร้าไม่เลิก จนทำงานไม่ได้
• ในระยะซึมเศร้า หากคนใกล้ชิดสนใจมักสังเกตไม่ยากเพราะเขาจะซึมลงดูอมทุกข์ แต่อาการแบบเมเนียจะบอกยากโดยเฉพาะในระยะแรกๆ ที่อาการยังไม่มาก เพราะดูเหมือนเขาจะเป็นแค่คนขยันอารมณ์ดีเท่านั้นเอง แต่ถ้าสังเกตจริงๆ ก็จะเห็นว่าลักษณะแบบนี้ไม่ใช่ตัวตนของเขา เขาจะดู เวอร์กว่าปกติไปมาก
• อาการไบโพลาร์ในระยะเมเนีย มักเกิดขึ้นเร็ว และเป็นมากขึ้นเรื่อยๆ ภายใน 2-3 สัปดาห์ อาการจะเต็มที่และอาจมีอารมณ์รุนแรงมากก้าวร้าวจนญาติรับมือไม่ไหว ต้องพามาโรงพยาบาล อาการในครั้งแรกๆ จะเกิดหลังมีเรื่องกดดัน แต่หากเป็นหลายๆ ครั้งก็มักเป็นขึ้นมาเองโดยที่ไม่มีปัญหาอะไรมากระตุ้นเลย
• คนที่อยู่ในระยะเมเนีย จะไม่คิดว่าตัวเองผิดปกติ มองว่าช่วงนี้ตัวเองอารมณ์ดีหรือใครๆ ก็ขยันกันได้ ในขณะที่หากเป็นระยะซึมเศร้าคนที่เป็นจะพอบอกได้ว่าตนเองเปลี่ยนไปจากเดิม

อ่านเพิ่มเติม

ทำความเข้าใจ! โรคซึมเศร้า มีกี่ระดับ รักษาหายไหม พร้อมแบบทดสอบ

ไม่มีการตรวจพิเศษเพื่อช่วยในการวินิจฉัยโรค ไบโพลาร์ นี้ ข้อมูลหลักในการวินิจฉัยคือ การซักประวัติอาการ ความเป็นไปของโรค ความเจ็บป่วยทางจิตในญาติ การใช้ยาและสารต่างๆ หรือโรคประจำตัว เพราะยาบางขนานหรือโรคทางร่างกายบางโรคอาจมีอาการทางจิตเหมือนกับโรคอารมณ์สองขั้วได้ แพทย์จะนำข้อมูลได้จากผู้ที่เป็นและญาติ ร่วมไปกับการตรวจร่างกายและตรวจสภาพจิตมาประมวลกันเพื่อการวินิจฉัย

• โรคทางระบบประสาท ได้แก่ โรคลมชัก, โรคหลอดเลือดสมอง, โรคไมเกรน, เนื้องอกสมองอาการบาดเจ็บที่ศรีษะ
• โรคต่อมไร้ท่อ เช่น ความผิดปกติของไทรอยด์ฮอร์โมน
• โรคติดเชื้อ เช่น โรคเอดส์, การติดเชื้อของระบบประสาทส่วนกลาง
• โรคเกี่ยวกับระบบผู้คุ้มกัน เช่น SLE
• ยาต่าง ๆ เช่น ยาแก้ซึมเศร้า, corticosteroid, methylphenidate, levodopa, amphetamine, cocaine เป็นต้น

ซึ่งการจะวินิจฉัยว่าผู้ป่วยจะเป็นโรคอารมณ์สองขั้วหรือ ไบโพลาร์ นั้น อาการของผู้ป่วยจะต้องไม่ได้เป็นผลโดยตรงมาจาก สารเสพติด ยา จากการรักษาอื่น หรือจากภาวะความเจ็บป่วยทางกาย

อ่านเพิ่มเติม

• ยาโรคซึมเศร้า หรือยาต้านเศร้า มีตัวไหนบ้าง ออกฤทธิ์อย่างไร?

1. การรักษาด้วยการรับประทานยาเป็นสิ่งที่สำคัญที่สุด โดยแพทย์จะให้ยาทางจิตเวชเพื่อปรับสารสื่อประสาทและควบคุมอารณ์ ซึ่งยาที่ให้ก็จะเป็น ยาที่ช่วยรักษาอาการซึมเศร้า ยาที่ช่วยควบคุมอาการเมเนีย และอาการโรคจิต
2. การรักษาทางด้านจิตใจ ได้แก่ การทำจิตบำบัดรายบุคคลและรายกลุ่ม เพื่อให้สามารถจัดการกับความเครียดได้ดียิ่งขึ้น และลดความขัดแย้งกับคนรอบข้างที่เป็นสาเหตุของความเครียดลง รวมถึงให้ความรู้แก่ผู้ป่วยรวมทั้งการให้ความรู้แก่ญาติเกี่ยวกับโรค อาการและการรักษา
3. การกินยาอย่างถูกต้องและสม่ำเสมอตรงตามเวลาที่แพทย์สั่งทุกมื้อ จะสามารถรักษาอาการในช่วงเฉียบพลันได้ดี และยังสามารถป้องกันการกำเริบของโรคได้
4. ดูแลตัวเอง พยายามนอนหลับให้เพียงพอ หลีกเลี่ยงเครื่องดื่มชูกำลังต่างๆ ชา กาแฟ ไม่ควรใช้สารเสพติด/ดื่มแอลกอฮอล์ หากิจกรรมทำเพื่อคลายเครียด

ผู้ป่วยส่วนใหญ่จะหายจากอาการผิดปกติและกลับไปใช้ชีวิตประจำวันได้เหมือนเดิมภายในเวลาประมาณ 2-8 สัปดาห์ อย่างไรก็ตาม โรคนี้มีอัตราการเป็นซ้ำสูงมากถึงร้อยละ 90

ดังนั้น แพทย์จะแนะนำให้ผู้ป่วยรับประทานยาต่อเนื่องอย่างน้อย 2 ปีสำหรับผู้ที่เป็นครั้งแรก เพื่อป้องกันการกลับมาเป็นซ้ำ และอาจนานกว่านี้ขึ้นอยู่กับจำนวนครั้งที่เคยเป็นและความรุนแรงของอาการในครั้งก่อนๆ

**ญาติและครอบครัว จะเป็นกำลังใจที่สำคัญ**

สิ่งที่สำคัญที่สุดคือ ครอบครัวและคนรอบข้างต้องเข้าใจผู้ป่วยที่เป็นภาวะเช่นนี้ด้วยว่าอารมณ์และพฤติกรรมที่ผิดปกติของผู้ป่วยนั้น คือความเจ็บป่วย ไม่ใช่นิสัยที่แท้จริงของผู้ป่วยผู้ป่วยไบโพลาร์เป็นบุคคลที่มีความสามารถที่ไม่ได้ด้อยไปกว่าคนอื่น

เพราะฉะนั้นการที่ทุกคนมองผู้ป่วยไบโพลาร์ไม่ต่างจากผู้ป่วยโรคอื่นๆ ที่สามารถรักษาได้ ก็จะช่วยให้คนที่เป็นไบโพลาร์เข้าสู่กระบวนการรักษาและใช้ชีวิตได้อย่างมีความสุขเช่นเดียวกับคนทั่วไป

สำหรับคนที่กำลังสงสัยว่าตนเองมีอาการที่เข้ากับโรคไบโพลาร์หรือไม่นั้น อาจจะลองทำแบบทดสอบคร่าวๆ เป็นแบบคัดกรอง (Screen) เบื้องต้นว่าคุณอาจจะมีภาวะเมเนีย (Mania) ซึ่งเป็นภาวะหนึ่งของโรคอารมณ์สองขั้วหรือไบโพลาร์หรือไม่

ตัวอย่างแบบสอบถามสภาพอารมณ์ ไบโพลาร์ – Bipolar จากศูนย์สุขภาพจิตที่ 2

Ref.

• https://www.rama.mahidol.ac.th/ramamental/generalknowledge/general/09042014-1105?fbclid=IwAR1GBbHZPELNCkvYpA0O6IGQE2ri2fHrRAc-gxw7orwtBriEYmUoPn4PV_g
• https://th.rajanukul.go.th/_admin/file-download/20-5064-1459237181.pdf
• https://www.mhc2.go.th/bipolar/start.php